نتیجه گیری
دعوای متقابل عبارتست از دعوای خوانده دعوای اصلی علیه خواهان این دعوا که با دعوای اصلی یا دارای وحدت منشا هستند و یا میان دو دعوا ارتباط کامل وجود دارد و خوانده آن را به منظور جلوگیری از محکومیت خود و یا کاستن از محکومیتی که او را تهدید می کند و یا حتی کسب امتیاز و حق در دعوای طاری اقامه می کند. جلوگیری از صدور احکام متعارض، صرفه جویی در وقت و جلوگیری از اطاله دادرسی، مصونیت در برابر خطر اعلام اعسار و معافیت از دادن تامین اتباع بیگانه از مهمترین مزایایی است که می توان برای دعوای متقابل برشمرد.
اقامه دعوای متقابل از طرف خوانده دعوای اصلی علیه خواهان این دعوا، وحدت منشا یا ارتباط کامل با دعوای اصلی، اقامه دعوای متقابل در مهلت مقرر و اقامه دعوای متقابل در مرحله بدوی و طبق شرایط قانونی شرایطی است که فقدان هر کدام باعث می شود که دعوای مطروحه دعوای متقابل محسوب نگردد.
دادخواست متقابل با خصوصیات یک دعوای مستقل به دادگاهی ارائه می شود که قبلا دعوای اصلی به آن ارائه و ثبت گردیده و این دادگاه مکلف است بر خلاف قواعد صلاحیت علاوه بر دعوای اصلی که صالح به رسیدگی به آن است، به دعوای متقابل نیز هر چند خارج از صلاحیت آن باشد رسیدگی نماید. البته این عدول از صلاحیت نیز مرز و محدوده ای دارد و دادگاه در صورتی می تواند از قواعد عام صلاحیت عدول نموده و به دعوای متقابل رسیدگی نماید که مربوط به صلاحیت محلی باشد والا نمی تواند در مورد صلاحیت ذاتی اینگونه عمل نماید.
در صورتی که خوانده دعوای خود را در قالب دعوای متقابل اقامه نماید اما دادگاه ادعای او را، علیه خواهان، به علت فقدان هر یک از شرایط ، دعوای متقابل تشخیص ندهد، به دعوای مزبور چنانچه از صلاحیت آن خارج نباشد علیحده و به صورت مستقلی رسیدگی می نماید و چنانچه از صلاحیت ذاتی یا محلی آن خارج باشد، با صدور قرار عدم صلاحیت پرونده را به دادگاه صالح ارسال تا به طور جداگانه رسیدگی گردد.
یکی از مسائل مهم که می بایست مورد توجه قرار گیرد، پیوند دعوای اصلی با دعوای متقابل است. ماهیت دوگانه دعوای متقابل باعث می شود این دیدگاه به وجود آید که اگر دعوای اصلی توقیف شود، دعوای متقابل به دلیل این که دفاع محسوب می شود توقیف شود اما اگر دعوای اصلی زایل شود، دعوای متقابل به بقای خود ادامه می دهد چرا که دعوایی است که تمام شرایط پیش بینی شده در قانون را داراست. از طرف دیگر پیوند مذکور باعث می شود اگر هر کدام از دو دعوی قابل پژوهش یا فرجام باشد، دعوای دیگر نیز به تبع آن قابل پژوهش و فرجام باشد.همچنین پیوند دو دعوا باعث می شود که دو دعوای پیوند یافته توامان رسیدگی و ضمن یک دادنامه در مورد دو ادعا رای صادر گردد اما این پیوند باعث نمی گردد که حاکم شدن هر خواهان ملازمه با محکوم شدن خواهان دیگر داشته باشد.
اعراض و اسقاط حق از سوی خواهان دعوای اصلی هر چنذ موجب سقوط حق و به تبع، سقوط دعوای اصلی می شود ولی نمی تواند اثری در دعوای متقابل داشته باشد چرا که اراده خواهان فقط در حق خودش موثر است و نمی تواند به ضرر دیگری اثر داشته باشد. از طرف دیگر اسقاط حق از سوی خواهان دعوای متقابل نیز نمی تواند اثری در دعوای اصلی داشته باشد چرا که دعوای متقابل دعوایی مستقل از دعوای اصلی قلمداد می شود که طی دادخواستی جداگانه ارائه می شود.
توقیف دعوای متقابل به دلیل صدور قرار اناطه موجب توقیف دعوای اصلی نیز می گردد مگر آن که دعوای اصلی مهیای صدور رای باشد که به درخواست خواهان در مورد آن رای صادر می شود و رسیدگی به دعوای متقابل ادامه می یابد.
زوال دعوای طاری باعث زوال دعوای متقابل مطروحه در مقابل دعوای طاری و بالعکس نمی گردد. در صورتی که دعوای طاری دعوای اضافی باشد، با زوال دعوای اصلی این دعوا نیز زایل می شود اما دعوای متقابل به حیاط خود ادامه می دهد. چنانچه دعوای طاری دعوای ورود ثالث باشد و وارد ثالث جهت تقویت موضع خواهان وارد دعوا شده باشد، با زوال دعوای اصلی ، این دعوا نیز زایل می گردد اما نمی توان رای به زوال دعوای متقابل نمود. قابلیت پژوهش هر کدام از دعاوی اصلی، طاری و متقابل در یک پرونده به سایر دعاوی نیز سرایت می کند.
پیشنهادات و راهکارها:
1.با توجه به فلسفه وجودی دعوای متقابل و اهداف قانونگذار که جلوگیری از اطاله دادرسی و جلوگیری از صدور آراء متعارض از آن جمله است، تعریف دقیق پایان جلسه اول دادرسی که همان مهلت طرح دعوای متقابل می باشد با این فلسفه و هدف سازگاری بیشتری دترد.
2. در مورد اخطار رفع نقص دعوای متقابل که در صورت ناقص بودن دادخواست متقابل صادر و متعاقب آن ممکن است قرار رد دادخواست متقابل صادر شود، جای دادن شرط کامل بودن دادخواست متقابل برای پذیرفتن این دادخواست موجه به نظر می رسد چرا که ممکن است هدف از طرح دعوای متقابل اطاله دادرسی باشد که در نقطه مستقیم هدف قانونگذار قرار دارد.
3. نظر به هدف و فلسقه مذکور، و با همان توجیهی که عدول از صلاحیت محلی را در رسیدگی به دعوای متقابل جایز شمردیم، پذیرفتن عدول از صلاحیت ذاتی در رسیدگی به دعوای متقابل امری غیر منطقی و ناممکن به نظر نمی رسد.
4. نظر به اهمیت و وفور طرح دعوای متقابل پیش بینی مواد بیشتر در قانون آیین دادرسی مدنی در مورد دعوای متقابل می تواند گره گشای ابهامات و خلاء های موجود باشد. در صورت عدم امکان دعوای متقابل ناگزیر می بایست به آرای وحدت رویه و نظرات مشورتی متمسک گشت.
منابع:
کتب حقوقی:
1.احمدی، نعمت، 1375آیین دادرسی مدنی، انتشارات اطلس
2.جعفری لنگرودی، محمد جعفر، 1384، ترمینولوژی حقوق، چ پانزدهم، کتابخانه گنج دانش
3.حیاتی، علی عباس، 1384، شرح قانون آیین دادرسی مدنی، چ اول، انتشارات سلسبیل
4.زراعت، عباس، 1385، قانون آیین دادرسی مدنی در نظم حقوق کنونی، چ سوم، خط سوم
5.شمس، عبدالله، 1385، آیین دادرسی مدنی، چ چهارم، انتشارات دراک، ج اول
6.شمس، عبدالله، 1385، آیین دادرسی مدنی، چ ششم، انتشارات دراک، ج دوم
7.شمس، عبدالله، 1388، آیین دادرسی مدنی، چ یازدهم، انتشارات دراک، ج سوم
8.کریمی، عباس، 1386، آیین دادرسی مدنی، چ اول، انتشارات مجد
9.متین دفتری، احمد، 1349، آیین دادرسی مدنی و بازرگانی، چ چهارم، تهران، ج اول
10.مهاجری، علی، 1381، آیین قضاوت مدنی در محاکم ایران، چ اول، انتشارات فکرسازان
11.واحدی، قدرت الله، 1380، بایسته های آیین دادرسی مدنی، چ دوم، نشر میزان
مقالات و پایان نامه ها:
12.غمامی، مجید، دعوای متقابل، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ش 66، 1383
13.قنبر پور، لیلا، بررسی حقوق و تکالیف اصحاب دعوا در اولین جلسه دادرسی، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان، 1385
14.محمدی، سام و علی محمد زاده، تاثیر زوال دعوای اصلی بر دعوای متقابل، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ش 39، 1388
